صنعت پتروشیمی، یکی از مهم‌ترین صنایع ایران است. مجتمع‌های بزرگی در این زمینه فعالیت می‌کنند و در نقاط مختلف کشور واقع شده‌اند. در ابتدا این صنایع تنها می‌توانستند نیاز کارخانه‌های داخل کشور را تأمین کنند. اما به مرور زمان تکنولوژی پیشرفت کرد و با ورود تجهیزات جدیدتر به کارخانه‌های پتروشیمی، امکان صادرات به کشورهای دیگر فراهم شد.
صنعت پتروشیمی ایران پیش از انقلاب
اولین مجتمع پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ راه‌اندازی شد؛ البته قبل از آن هم کارخانه‌های مختلفی در حوزه صنایع شیمیایی فعالیت داشتند و پیش‌نیازهای پتروشیمی را فراهم کرده بودند. جالب است بدانید که «شرکت سهامی پتروشیمی» ایران هم در آن زمان در آبادان تأسیس شده بود، اما تا مدت‌ها در زمینه تولید کود شیمیایی فعالیت می‌کرد و کارش ارتباطی با پتروشیمی نداشت!
تا پیش از انقلاب، پایه‌های صنعت پتروشیمی در ایران محکم شد و حتی توانست بخش زیادی از نیاز داخل کشور را هم تأمین کند. چند مجتمع پتروشیمی بزرگی که در این دوره راه‌اندازی شدند را در ادامه نام می‌بریم:
- مجتمع پتروشیمی شاهپور (مجتمع رازی کنونی)
- مجتمع پتروشیمی آبادان
- پتروشیمی پازارگاد
- مجتمع پتروشیمی خارک
- پتروشیمی ایران نیپون (فارابی کنونی)
- مجتمع کربن اهواز
در دوره پهلوی، ساخت بند ایران- ژاپن هم آغاز شد و تا بخش مهمی هم پیش رفت، اما بخاطر انقلاب متوقف شد. بعدها این بندر را تکمیل کردند و نام آن را هم به «بندر امام» تغییر دادند.
صنعت پتروشیمی ایران بعد از انقلاب
در سال‌های ابتدایی بعد از انقلاب، کشور درگیر جنگ بود و صنعت پتروشیمی پیشرفتی نداشت. با پایان جنگ، پروژه‌های بازسازی قسمت‌های آسیب دیده کارخانه‌های پتروشیمی قبلی و تکمیل بندر امام آغاز شد. همچنین تا سال ۱۳۷۳، مجتمع‌های جدیدی چون پتروشیمی اصفهان و اراک هم ساخته شدند. مهندسان ایرانی با راه‌اندازی و تکمیل پروژه‌های قبلی، دانش و تجربه کافی را به دست آورده بودند و توانستند مجتمع‌هایی که در ادامه نام می‌بریم را نیز در ایران راه‌اندازی کنند:
- تبریز،
- ارومیه،
- خراسان،
- بوعلی سینا،
- خوزستان،
- بیستون،
- فن‌آوران،
- امیر کبیر،
- شهید تندگویان،
- مارون،
- پارس،
- زاگرس،
- آریا ساسول،
- نوری (برزویه)،
- پردیس، جم،
- کرمانشاه، لاله،
- کارون
- مهر
مهندسان روی توسعه مجتمع‌های قبلی هم کار کردند و توانستند ظرفیت تولید محصولات کارخانه‌های کشور را به ۶۵ میلیون تن رسید. تنوع محصولات پتروشیمی ایران نیز بعد از انقلاب بخاطر پیشرفت تکنولوژی‌های موجود، افزایش پیدا کرد و امکان صادرات به کشورهای دیگر فراهم شد.
دولت یازدهم در سال ۹۲، تکمیل پروژه‌های نیمه کاره پتروشیمی را در دستور تکمیل قرار داد. برنامه این بود که در مرحله اول روی ۶۷ مجتمع نیمه کاره کار شود و در مرحله بعدی فاز جدید ۴۳ پروژه دیگر راه‌اندازی شود.
توسعه طرح‌های جدید و راه‌اندازی مجتمع‌های پتروشیمی، ظرفیت تولید این مواد در ایران را به بیش از صد میلیون تن رساند و درآمد ارزی حاصل از صادرات را افزایش داد. همچنین بخاطر اینکه نیاز کارخانه‌های داخلی هم در داخل کشور تأمین می‌شد، دیگر نیازی به خروج ارز از کشور نبود.
صنعت پتروشیمی در آینده
کارخانه‌های پتروشیمی ایران بعد از انقلاب، در همه جای کشور راه‌اندازی شده‌اند و به محیط زیست آسیب می‌رسانند. اما تأثیر بسزایی در کسب درآمد و ارزآوری برای کشور داشته‌اند. البته ایران بخاطر تحریم‌ها، فرصت کافی برای صادرات در اختیار ندارد و فقط به کشورهای محدودی از جمله روسیه، محصولات پتروشیمی خود را صادر می‌کند.
رشد صنعت پتروشیمی ایران در آینده، به تصمیمات و سیاست‌های سیاستمداران داخلی و خارجی بستگی دارد. اگر تحریم‌ها لغو شود و مقامات داخلی با سیاستمداران و نهادهای خارجی به توافق برسند، امکان صادرات بیشتر به وجود می‌آید. در نتیجه می‌توان ظرفیت تولید کارخانه‌های پتروشیمی را افزایش داد و در کنار فرآورده‌های نفتی، از محصولات پتروشیمی هم درآمد کسب کرد.
کلام آخر
در این مقاله خلاصه‌ای از صنعت پتروشیمی در ایران را بررسی کردیم. در حال حاضر کارخانه‌های پتروشیمی حتی در شهرهای کوچک هم فعالیت دارند و محصولات گوناگونی را تولید می‌کنند. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ایران امروز این است که منابع درآمد غیر نفتی خود را افزایش دهد و با رشد سایر صنایع، وابستگی‌اش به نفت را کم‌تر کند. صنعت پتروشیمی یکی از راه‌های استقلال از درآمد حاصل از فروش نفت خام در ایران است.